Karapapak terekeme
Yazar Hakkında
Son Dakika
KARAPAPAK-TEREKEME TÜRKLERİNDE
AŞIK KEMİĞİ OYUNLARI
Erdinç ASLAN
Erkan ASLAN
1. Giriş
Hoşça vakit geçirmek, oyalanmak, yarışmak vb. için icat edilen oyunların tarihi çok eskilere dayanır. Bu oyunlardan olan aşık kemiği oyunları, tarih boyunca birçok millet tarafından oynanmıştır. Aşık oyunlarına ilgi duyan milletlerden biri de Türk milletidir. Türk milletinin olduğu her yerde bu oyunu görmek mümkündür. Aşık kemiği oyunlarını oynayan Türk topluluklarının başında ise Karapapak-Terekeme
Türkleri gelmektedir.
Karapapaklar veya Terekemeler günümüzde Gürcistan’ın Borçalı, Azerbaycan’ın Gence, Kazak ve Gedebey bölgelerinde, İran’ın Sulduz ve Türkiye’nin Kars, Ardahan, Ağrı, Muş, Sivas, Amasya ve Tokat şehirlerinde yaşamaktadırlar. Papak, kuzu derisinden yapılmış başlığa denilmektedir. Kırzıoğlu (1972, s. 11)
Karapapakların Şah İsmail’in babası Şeyh Haydar’ın müritlerine giydirdiği on iki imamın adı yazılı on iki dilimli taç adlı kızıl kavukları reddederek Sünniliklerini belirtmek üzere ısrarla “kara papak” giymelerinden dolayı bu adla anıldıklarını belirtmektedir. Kırzıoğlu aynı eserinde Terekeme kelimesinin Arapça Türkmen’in çokluk biçimi olan Terâkime’den bozma olduğunu söyler (1972, s. 11).
Genel olarak hayvancılıkla geçinen Karapapak-Terekeme Türkleri bunun tabii bir sonucu olarak aşık oyunlarına ilgi duymuşlar ve çeşitli şekillerde bu oyunu oynamışlardır. Aşık; çift tırnaklı hayvanların ön dizlerinde bulunan bir eklem kemiğidir (TDK, 2009, s. 137). Aşık oyunu, aşık kemiği ile en az iki kişinin oynadığı farklı çeşitleri olan oyunun genel adıdır. Büyükbaş hayvanların aşığı büyük olduğundan, oyunlarda küçükbaş hayvanların aşığı tercih edilir. Aşık oyunları erkek çocuklar tarafından oynanır.
Kökleri Şamanlığa kadar uzanan aşık oyunları Türklerin yanı sıra başka milletlerde de görülmektedir. Ersevim, Dionisos-Zagreus mit’inde, bebek Dionisos’un oyuncakları arasında aşık kemikleri de bulunduğunu belirtir (2009, s. 180). Elçin, aşığın bilinmeyen bir tarihten beri oynandığını, en eski vesikanın Neolitik Çağ’a ait olduğunu söyler (1997, s. 487). Herodotos, aşık oyunlarının kaynağı olarak Lidyalıları gösterir. Kıtlıkta olan Lidyalıların bu oyunu açlıklarını bastırmak, yiyecek peşinde koşmayı unutmak için iki günde bir oynadıklarını anlatır.
Yunanlılara da bu oyunun yine Lidyalılardan geçtiğini söyler (1991, s. 47).
Ersevim’e göre, “Şamanizmde falcılıkta kullanılan aşık kemiği, Anadolu’da çocuklar tarafından hem bir talih oyunu olarak zar gibi, hem de beceriye dayanan amaçlar için kullanılmaktadır. Bu iki nitelik aynı oyunda da toplanabilmektedir. Aşığın tıpkı zar gibi altı yüzü bulunması, talih oyunu olarak oynanmasını kolaylaştırmaktadır” (2009, s. 180).ERDİNÇ ASLAN / ERKAN ASLAN102
Fakat Karapapak-Terekeme Türkleri arasında oynanan aşık oyunlarında aşığın 4 yüzü kullanılmaktadır ve aşığın yerdeki konumu esas alınmaktadır.
Aşağıda aşık kemiğinin yüzeylerine verilen adlar belirtilmiştir.
Şekil 1. Tohan Şekil 2. Kör
Şekil 3.Cik Şekil 4. Tap
Aşık yukarıdaki 1. şekilde tohan, 2. şekilde kör, 3. şekilde cik, 4. şekilde ise tap
adını alır. Aşık oyunlarında ortaya konan aşıklara gıda, gıdalara yapılan atışlarda
kullanılan aşığa ise eneke denir. Enekelerin hasarsız olması gerekir. Eğer aşıkta bir
hasar varsa veya kasten yüzeyinde tahribat yapılmışsa eneke olarak kullanılmaz.
Bundan dolayı oyuncular oyuna başlamadan önce birbirlerinin enekelerini kontrol
ederek uygun olup olmadıklarından emin olurlar.
1.1. Karapapak –Terekeme Türklerindeki Aşık Kemiği Oyunları
Aşık kemiği oyunlarının farklı toplumlarda ve farklı yörelerde oynanan çok sayıda
çeşidinin olduğunu söylemiştik. Biz burada Kars’ın Selim ilçesine bağlı Bölükbaş
köyünde yaşayan Karapapak-Terekeme Türklerinden derlediğimiz aşık oyunlardan
dört tanesine yer verdik.KARAPAPAK-TEREKEME TÜRKLERİNDE AŞIK KEMİĞİ OYUNLARI
103
1.1.1. Tohan
Derleyen: Erdinç Aslan
Derleme tarihi: 08.11.2011
Kaynak kişi: Ementürk DEMİRCİ
Oyunun mekânı: Toprak zeminli bir alan.
Kaynak kişinin oyunu kimlerden öğrendiği: Arkadaşlarından.
İki veya daha fazla kişiyle oynanan bu oyun; açık havada, düz ve sert bir toprak
üzerinde oynanır. Belirlenen sayıda gıda, kör tarafı yere gelecek şekilde dizilir.
Oyuncular enekelerini zar gibi yere atarlar ve kimin enekesi tohan gelirse oyuna o
başlar. Aynı yöntemle ikinci, üçüncü kişiler de belirlenir. Gıdalardan dört adım
sayılarak atış mesafesi belirlenir ve oyuncular sırayla atışlarını yaparlar.
Oyunculardan herhangi biri enekesini gıdalara isabet ettirirse devrilen gıdalardan
enekeye uygun olanlar alınır. Yani eneke tap şeklinde durmuşsa yerdeki gıdalardan
da tap şeklinde olanlar alınır. Ayrıca eneke tohan şeklinde durmuşsa bütün gıdalar
alınır. Oyun bu şekilde yerde gıda kalmayıncaya kadar devam eder. Yerdeki tüm
gıdalar bitince ikinci oyuna geçilir. İlk oyunda birinci olan kişi, ikinci oyunda son
sıraya geçer ve oyun bu şekilde devam eder. Ayrıca bu oyunda oyuncular gıdaları
belirlenen uzaklıktan vuramazlarsa gıdalar oyuncuların enekeleri ile birlikte avuç
içinde toplanır ve belli bir mesafeden yere atılır. Oyuncular enekeleri ile aynı
biçimde duran gıdaları alırlar.
1.1.2. Üç Ayak
Derleyen: Erkan Aslan
Derleme tarihi: 28.1.2012
Kaynak kişi: Mitat Aslan
Oyunun mekânı: Toprak zeminli bir alan.
Kaynak kişinin oyunu kimlerden öğrendiği: Arkadaşlarından.
Gıdalar tohandaki gibi yan yana dizilir. Fakat isteğe bağlı olarak üst üste veya daire
şeklinde de dizilebilir. Oyuncuların sırası tohandaki gibi belirlenir. Atış mesafesi üç
adım ilerisi veya isteğe bağlı olarak üç adımdan daha fazla bir mesafe olarak
belirlenir. Oyuncular bu mesafeden gıdaların üzerine sırayla atış yaparlar.
Oyunculardan biri bu gıdalara isabet ettirirse ve gıda bulunduğu yerden oyuncunun
ayakkabısının boyunun üç katı kadar uzaklığa giderse oyuncu bütün gıdaları alır.
Fakat gıda bulunduğu yerden üç ayakkabı boyu uzağa gitmezse oyuncunun sırası
geçer. Diğer oyuncular devrilen bu gıdaya atış yaparak yine bulunduğu yerden üç
ayakkabı boyu kadar uzaklığa geçirmeye çalışırlar.ERDİNÇ ASLAN / ERKAN ASLAN
104
1.1.3. Sallaş
Derleyen: Erkan Aslan
Derleme tarihi: 28.1.2012
Kaynak kişi: Mitat Aslan
Oyunun mekânı: Toprak zeminli bir alan.
Kaynak kişinin oyunu kimlerden öğrendiği: Arkadaşlarından.
Bu oyuna cebinde gıdası olan oyuncular katılabilir. Küme halinde oynanan bu
oyunda sıra çok önemli değildir ve isteyen biri oyuna başlar. Oyuncular oyuna
başlamadan ortaya konan gıda miktarını belirler ve oyun ondan sonra başlar. Herkes
sırasıyla enekesini belli bir yükseklikten (belden yukarı) yere atar ve enekesi tohan
gelen oyuncu kümedeki diğer oyunculardan belirlenen miktardaki gıdayı alır. Birden
fazla tohan varsa diğerleri dışarıda kalır ve tek kişi kalana kadar atış devam eder.
1.1.4. Aşık Lakabı
Derleyen: Erdinç Aslan
Derleme tarihi: 08.11.2011
Kaynak kişi: Ementürk DEMİRCİ
Oyunun mekânı: Toprak zeminli bir alan.
Kaynak kişinin oyunu kimlerden öğrendiği: Arkadaşlarından.
Bu oyunda gıda elde etme amacı yoktur. Oyuncular eğlence maksadıyla bu oyunu
oynarlar. Aşık lakabı oyununda aşığın tohan tarafına bey, kör tarafına eşek, tap
tarafına sofu ve cik tarafına da hırsız lakabı takılır. Oyuncular kendilerine bir rakip
seçerler ve aşığı onun adına 2 defa üst üste atarlar. Aşığın yerdeki şekline göre
rakibine lakap takarlar. Mesela oyuncunun attığı ilk aşık cik, ikinci aşık kör gelirse
rakip hırsızın eşeği lakabını alır.
1.2. Aşık Oyunlarında Çur
Oyunda aşıklarını kaybeden oyunculara verilen hakka çur denir. Çur hakkı kazanan
oyuncu yere dizilmiş gıdaları oyun henüz başlamadan alıp kaçabilirse çuru
gerçekleştirmiş olur. Böylece çur yaptığı gıdalar onun olur. Fakat çur yapılacağını
oyunculardan biri hissederse ve çur yapılmadan önce kendisi çur diye bağırırsa çuru
yapacak kişi bu eylemini gerçekleştiremez. Ayrıca bir kişinin aynı oyunda iki defa
çur yapma hakkı yoktur.
1.3. Aşık Oyunlarında Hileli Enekeler
Aşık oyunlarında en fazla yapılan hilelerden biri tohan gelmesi için tohanın tam
tersini yani kör olarak adlandırılan yüzeyini zımparayla düzeltmektir. Enekenin içi
oyularak buraya kurşun konulması ve kurşunun da anlaşılmaması için aşığın
boyanması bir diğer hiledir. Bu tür hileli enekeler oyuna alınmaz. Enekenin hileli
olduğu oyunun ortasında anlaşılırsa oyuncunun kazandığı aşıklar geri alınır. Ayrıca
oyuna katılan herkeste hileli eneke varsa isteğe bağlı olarak bu enekelerle de
oynanabilir.KARAPAPAK-TEREKEME TÜRKLERİNDE AŞIK KEMİĞİ OYUNLARI
105
1.4. Aşık Oyunlarının Yok Olmaya Yüz Tutmasının Nedenleri
1990’lı yıllara kadar köylerde yaygın bir şekilde oynanan aşık oyunları, önceleri
küçükbaş hayvancılığın azalması, aşığın maddi değerinin olmaması ve bu oyunların
yerini bilye (misket) oyunlarının alması nedeniyle daha sonra teknoloji alanında
yaşanan gelişmelerin ve internetin çocukların oyun alışkanlıklarını değiştirmesi ve
dijital oyunlara ilginin artmasından dolayı yok olmaya yüz tutmuştur.
Sonuç
Türk milletinin en eski oyunlarından bir olan aşık oyunları, erkek çocuklar
tarafından uzun yıllar oynanmıştır. Ne yazık ki gelişen teknoloji yüzünden
günümüze ulaşamayan bu oyunlar, Türk kültür hazinesi içindeki yerini almışlardır.
Amacımız, bu kültür hazinelerimizi kaybolmadan tespit edip Türk Halk Bilimi’ne
kazandırmaktır. Bu amaç doğrultusunda hazırladığımız bildiride Karapapak–
Terekeme Türklerindeki aşık oyunlarına yer verdik. Dileğimiz bu kültür
hazinelerimizin yok olmadan halk bilimine kazandırılması ve bu yöndeki
çalışmaların artmasıdır.
KAYNAKÇA
Elçin, Ş. (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları 2. 2. baskı, Ankara, Akçağ yay.
Ersevim, İ. (2009, Temmuz 9). Şamanizm: Modern Oyuncu: Şaman. Part: II Web:
http://www.ismailersevim.com/?p=248 adresinden 25.11.2011’de
erişilmiştir.
Herodotos (1991). Herodot Tarihi. Çev. Müntekim Ökmen, 3. baskı, İstanbul:
Remzi Kitabevi.
Kırzıoğlu, F. (1972). “Dede Korkut Oğuznameleri Işığında” Karapapaklar.
Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi
Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe Sözlük. 10. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu yay.
YORUMLAR