Gerçek Edebiyat

Kuşkusuz, bire bir siyasal eleştiriden söz etmiyorum burada. Ama nitelikli edebiyat yapıtlarının hemen tümünde köktenci bir yaklaşımın, sorgulayıcı bir bakış açısının, insanlığın en örtülü halleriyle yüzleşmekten çekinmeyen bir tutumun ağır bastığını söyleyebiliriz.

Gerçek edebiyat, önümüze, yaşadığımız dünyayla, bireyin varoluşuyla, toplumsal yaşamla ilgili köktenci sorular sermeden edemez. Şiir yazmak, roman yazmak, öykü yazmak, yazgılarına boyun eğenlerin, yaşadıkları yaşamdan hoşnut olanların işi değildir. Aynı şey nitelikli edebiyatın okurları için de geçerlidir. Edebiyat ruhun başkaldırısını besler; var olanla ne yetinir, ne de uzlaşır. Mario Vargas Llosa'nın deyişiyle, iyi edebiyat, gerçek edebiyat her zaman yıkıcı, boyuneğmez ve asidir: Var olana bir meydan okumadır.

EDEBİYATIN ELEŞTİREL DAMARI

Bu yıl Çinli yazar Mo Yan'a verilen Nobel Edebiyat Ödülü'ne bu gözle baktığımda, ödüle değer bulunan pek çok yazarın, edebiyatın eleştirel damarından geldiğini görüyorum. 

1950 yılında Nobel Edebiyat Ödülü'nü kazanan İngiliz mantıkçı ve düşünür Bertrand Russell, matematiksel mantık alanındaki çalışmalarının yanı sıra toplumsal ve siyasal kampanyalara öncülük etmiş, barışı ve nükleer silahsızlanmayı savunmuştu. I. Dünya Savaşı sırasındaki pasifist etkinlikleri yüzünden 1916'da 100 sterlin para cezasına çarptırılmış, Trinity College'daki öğretim görevinden atılmış, 1918'de 6 ay hapis yatmıştı. Yıllar sonra da ABD'nin Vietnam politikasına şiddetle karşı çıkacak, Russell Mahkemesi diye bilinen Uluslararası Savaş Suçları Mahkemesi'ni toplayacaktı.

1958'de Nobel verilen Boris Pasternak, toplumcu gerçekçilik gibi resmi sanat akımlarıyla arasındaki uçurumun giderek büyümesi sonucunda şiirlerini yayımlayamaz duruma gelmişti. Devrimin acımasız ortamı ve sonrasındaki göç, tinsel yalnızlık ve aşk üstüne epik bir roman niteliğindeki Doktor Jivago yasaklanmış; Nobel Ödülü'nün verilmesi üzerine SSCB'de Pasternak'a karşı yoğun bir saldırı kampanyası başlatılmıştı.

1962'de Nobel Edebiyat Ödülü'ne değer görülen John Steinbeck, Bitmeyen Kavga ve Gazap Üzümleri gibi romanlarıyla tarım işçilerinin acımasız çalışma ve yaşam koşullarından yola çıkarak ABD'nin toplum düzenine en keskin eleştirileri yöneltmişti.

1967'nin Nobel'li yazarı Miguel Ángel Asturias'tı. Guatemalalı şair ve romancı Asturias, uzun yıllar sürgünde yaşamış, Maya mistisizmini toplumcu bir başkaldırı doğrultusunda destansı bir anlatımla harmanlayan yapıtlarında halkının toplumsal ve manevi özlemlerini dile getirmişti.

1970'te Nobel en derin muhaliflerden birine, Rus yazar Aleksandr Soljenitsin'e verilmişti. Stalin döneminin çalışma kamplarındaki bir tutsağın günlük yaşamını anlatan İvan Denisoviç'in Yaşamında Bir Gün ve gizli polis adına araştırmalar yürüten bilim adamlarının ikilemlerini konu edinen İlk Çember'in yazarı, yapıtlarının yasaklandığı SSCB'ye bir daha alınmayacağından çekinerek Stockholm'deki ödül törenine katılamamıştı.

1971'de Nobel Edebiyat Ödülü'ne değer görülen Şilili şair Pablo Neruda, uzun yıllar sürgünde yaşamıştı. Salvador Allende'nin askeri darbede öldürülmesinden birkaç gün sonra, 23 Eylül 1973'te öldüğünde evinde göz hapsinde tutuluyordu. 

1972'nin Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Heinrich Böll'ün yapıtlarını kuşatan temel öğeler, I. Dünya Savaşı sonrasının yolluk yılları ile II. Dünya Savaşı ve sonrasıydı. Ama Böll, en keskin eleştirilerini 1970'lerin Alman toplumuna yöneltecekti. Katharina Blum'un Çiğnenen Onuru'nda, basın özgürlüğünün yalan haber vermekle bağdaşıp bağdaşmayacağı, artık bireyi aşan, toplumu ve düzeni ilgilendiren bir sorun olarak tartışılır. Teröristlerin izlenmesiyle ilintili olarak yaratılan anti-demokratik baskılar ele alınırken, öykünün ana izleğini de basına, polis ve yargı düzeneğine yöneltilen eleştiriler oluşturur. Böll'ün son romanlarından Özenli Kuşatma ise, polis devleti modeline yöneltilmiş bir taşlamadır.

1991'de Nobel Edebiyat Ödülü yanılmıyorsam ilk kez bir Güney Afrikalı yazara verilmişti. Nadine Gordimer, ırk ayrımının en sert muhaliflerinden biriydi. Öykülerinde ırk ayrımının Güney Afrikalıların yaşamı üstündeki yıkıcı etkisini anlatmıştı. 

1997, Nobel'in belki de en çok tartışıldığı yıllardan biri olmuştu. Birçoklarınca 'hafif' bulunan İtalyan oyun yazarı Dario Fo, ülkesinin en köktenci yazarlarından biriydi; Katolik Kilisesi'nce birçok kez sansüre uğramıştı.

2000 yılında, Nobel Edebiyat Ödülü ilk kez bir Çinli yazarın, romancı, oyun yazarı ve eleştirmen Gao Xingjian'ın olmuştu. 1987'de siyasal göçmen olarak Fransa'ya yerleşen, daha sonra da Fransız uyruğuna geçen Gao, 1989'daki Tiananmen olaylarını temel alan Kaçaklar adlı oyunu yayımlanınca Çin hükümeti tarafından 'istenmeyen adam' ilan edilmiş, yapıtları yasaklanmıştı.

Macar yazar Imre Kertész, II. Dünya Savaşı sırasında başka Macar Yahudileriyle birlikte toplama kamplarına gönderilmiş, savaş sonrasında da komünistlerin baskılarıyla karşılaşmıştı. 1960'ların ortalarında tamamladığı ilk romanı Kadersizlik'in 1990'da Almancada yayımlanmasıyla ünü Avrupa'da yayılmaya başlayan Kertész, 2002'de Nobel Edebiyat Ödülü'nü almıştı. Yapıtlarında Macaristan'daki toplama kamplarında da Yahudi soykırımı uygulandığını anlattığı için Macar hükümetince bugün hâlâ hoş karşılanmıyor, dışlanıyor. 

Nobel Edebiyat Ödülü 2003 yılında J. M. Coetzee'ye verildiğinde, Nadine Gordimer'dan çok da uzun olmayan bir süre sonra ikinci kez bir Güney Afrikalı yazara verildiği için epeyce eleştirilmişti. Ne ki, Coetzee de sömürgeciliğin toplumdaki etkilerini konu alan romanlarıyla tanınıyordu. Texas Üniversitesi'nden doktora derecesini aldıktan sonra, apartheid'a karşı olmakla birlikte Güney Afrika'ya dönmüş, Michael K. Nasıl Yaşadı ve Utanç adlı romanlarıyla Booker Ödülü'nü iki kez kazanan ilk yazar olmuş, Utanç'ın Güney Afrika'da tepkilere neden olması üzerine Avustralya'ya yerleşmişti. 

Nobel Edebiyat Ödülü, 2004'te, ülkesi dışında pek az tanınan, ama aşırı sağın yükselişine karşı kararlı bir tutum takınan Avusturyalı romancı ve oyun yazarı Elfriede Jelinek'e verilmişti.

AYDIN OLMANIN ÖLÇÜTÜ...

Nobel Edebiyat Ödülü'nü alanların tümü olmasa da önemli bir bölümü, kendi devletlerinin resmi politikalarıyla uzlaşmayan, bu uzlaşmazlıklarını yapıtlarında ille de dolaysızca yansıtmasalar da, yaşananlar karşısındaki tutumlarıyla ortaya koymaktan çekinmeyen yazarlardan oluşuyor. Yazar olmanın, aydın olmanın ölçütlerinden biri de, egemen anlayışları sorgulamak, toplumun ve bireyin yaşadığı çelişkiler ve ikilemlerle yüzleşmeyi göze almak, dahası resmi politikaları eleştirmeye cesaret etmek.

Bu yıl Nobel Edebiyat Ödülü'ne değer görülen Mo Yan ise, Çin'de tek parti yönetimine son verilmesi ve demokratik reformların başlatılması çağrısında bulunan bir bildiriyi kaleme aldığı gerekçesiyle on bir yıl hapis cezasına çarptırılan insan hakları eylemcisi ve 2010 Nobel Barış Ödülü sahibi Liu Xiaobo'nun serbest bırakılması için hazırlanan bir dilekçeye imza atmaktan kaçındığından, Şeytan Âyetleri'nin yazarı Salman Rushdie tarafından 'rejimin yalakası' diye nitelendirilmişti.

Aynı zamanda devlete bağlı Çin Yazarlar Birliği'nin başkan yardımcısı olan Mo Yan, havalimanlarındaki güvenlik kontrollerine benzettiği sansürü savunarak da tepkileri üstüne çekmişti.

Bir yazar, hiç kuşkusuz, her şeyden önce yazdıklarıyla değerlendirilmeli; ama yine de, bir yazarın sansürü şu ya da bu ölçüde gerekli bulması, yazarlığın doğasına aykırıymış gibi geliyor bana.

Nadine Gordimer'ın deyişiyle 'düşgücüne vurulmuş bir damga' olan sansür, çoğunlukla devlet eliyle uygulanır. Yazar, uğraşının doğası gereği, devletle uzlaşmamalıdır. 

Celal Üster
Gercekedebiyat.com