Gerçek Edebiyat

Konuya girmeden önce hemen belirteyim ki ben dilci (dil uzmanı) değilim ve bu yazıyı kaleme almaktaki amacım da kimseye çeviri dersi vermek değildir.

Bektaşi’ye sormuşlar, “sen ne bilirsin” diye, o da “haddimi bilirim” demiş. Benimki de o anlamda.

Edebiyatçılar Derneği’ndeki yenilgimden sonra (2009 kendimi Fransızcaya sürgün ettim (Je me suis exilé dans la langue française). Zaten Fransızca benim için hep yarım kalan bir aşk olmuştu. Artık bu sürgünlükte “hemhal” oluruz diye düşündüm. İki yıl nazlandı haspa ya, üçüncü yılda içtenliğime, kararlılığıma inanmış olmalı ki, aşkıma karşılık vermeye başladı. Birkaç şiirim de Fransızcaya çevrilip Frengistan’da yayımlanınca bu iş beni iyice sardı.

Elbette bu aşk, her ciddi aşk gibi, bana bir sorumluluk da yükledi. Okuduğum her Fransızca şiirde onun sesini duymaya başladım: Beni kendi ülkenin diline çevirmeyecek misin? Paylaşmaya değer bulmuyor musun yoksa?.. Fransızcadan Türkçe’ye çevrilmiş şiirleri okurken de, “Aslına bak, aslını oku!” diye uyarır oldu beni.

İşte geçenlerde Turunç dergisinde Apollinaire’in Le Pont Mirabeau (Mirabo Köprüsü) şiirinin bir Türkçe çevirisini okuyunca da aynı uyarı geldi ve şiirin Fransızcasını bulup okudum; Türkçe çevirisi ile karşılaştırdım. Bu şiiri başka çevirenler de olmuş mu, diye araştırınca dört çeviriye daha ulaştım. Hızımı alamadım ve bir çeviri de ben yaptım.

Söz konusu şiir çevirilerini ve benim denemeyi sunmadan önce, şu şiir çevirisi işi üzerine bir iki laf etmeme izin verin lütfen.

Şiir Çevirisi İşi!

Evet, şiir çevirisi bir iştir. Ciddi bir iş. Çevirenin yalnızca dil bilmesi yetmez, şair de olmalıdır. Ya da bir şairle birlikte yapmalıdır bu işi. Çünkü şiir, yeniden yazılmaktadır. Bir dilde üretilmiş olan başka bir dilde yeniden üretilmektedir. Salt aktarma değil, yaratıcılık da gerektirir. Çevirmen / şair, yaratıcılığını yapıtı yeniden üretirken gösterecektir. Amacı, yapıtın özgün biçimini, çevirdiği dilde en iyi biçimde temsil edecek, okurda aynı ya da benzer etkiyi yaratacak bir örnek sunmak olmalıdır.

Doğal ki ben “şiir çevrilemez” diyenlerden değilim. Şiirin çevrilmezliğini savlamanın, bana göre, kutsal kitapların çevrilemezliğini savlamaktan hiçbir farkı yoktur. Elbette çevrilemeyecek sözcükler, dizeler vardır. İşin içinden çıkılamadığı durumlarda, onları da özgün biçimiyle kullanmak gerekir. Bu bağlamda, gerekirse şiir metninin altına bir not düşülür ve çevrildiği dildeki yaklaşık anlamı verilir. Çeviriyi tadında bırakmak, zorlamamak gerekir. Hele de söz oyunlarının ve yazarından başka kimsenin anlayamayacağı birtakım kodlamaların sık kullanıldığı günümüzde bu bir zorunluluk halini almıştır. Buna karşın bazı çevirmenler, bunu dikkate almayarak, bu tür kullanımların mutlaka bir karşılığını koymakta ısrar edince, ortaya değişik durumlar çıkabiliyor. Bu duruma bir örnek verebilirim:

Robert Desnos’un “P’OASİS” adlı şiirini Türkçeye çeviren değerli bir yazarımız P’OASİS’i “Şİ’VAHA” diye çevirmiş. Fransızca sözlüklere baktım P’oasis diye bir sözcük yok, ama “oasis” var. Oasis, “Vaha, umulmadık güzel şey, sevindirici şey” anlamlarına geliyor, mecaz olarak da “barınak” yerine kullanılıyor. P’oasis ne ola ki diye düşünürken Türk Dili Dergisi’nde (TDK’nin değil, İstanbul’da Ahmet Miskioğlu’nun çıkardığı dergi) Mehmet Yalçın imdadıma yetişti:

“Desnos çöl ya da vaha anlamına gelen OASIS sözcüğünün başına P harfini getirerek ve P'yi apostrofla ayırarak P'OASIS biçiminde bir sözcük üretmiş. Burada Fransız okurların aynı anda hem OASIS sözcüğünü, hem de bir bütün olarak P'OASIS sözcüğünü rahatlıkla ayırt edebilecekleri yeni bir dil öğesi ortaya konulmuştur. Çünkü P'OASIS, Fransızca poesie'nin eski Yunanca kökeni poiesis'i çağrıştıran bir ses yapısı sunar. Ama bu çağrışım olanağı, o kökenle bağlantılı dilleri konuşanlar için geçerlidir. (Çevirmen) onu Şİ'VAHA olarak çevirmiş. Şİ'ÇÖL de diyebilirdi. Şİ' şiirin ilk iki harfi, VAHA da bildiğimiz çöl. Ama biz bunun şiirle ve çölle ilgili bir dil öğesi olduğunu, ancak özgün biçimi P'OASIS'le bağlantı kurduğumuz için anlıyoruz. Şİ'VAHA sözcüğünde Türkçe bilenlere ipucu olabilecek ve şiiri çağrıştıracak hiçbir belirti kalmamıştır. Bu, yalnızca bir harf düzenlemesinin çevirisidir, başka deyişle sesçil bir çeviridir, özgün biçimdeki şiirsellik yok olmuştur.”

Le Pont Mirabeau (Mirabo Köprüsü)

Apollinaire’in Mirabo Köprüsü şiirinin aslını ve Türkçe çevirilerini okuyunca “ikinci yeni şiiri yanlış çevirilerden doğmuştur gibi takılmalar yapılmasının pek de dayanaksız olmadığını” Memet Fuat gibi ben de gördüm. Türk Dili Dergisi’nde Sayın Prof. Dr. Ömer Demircan’ın “çevirilerin çoğu, önceki çeviri yayınların Türkçesi ve çevirmen adı değiştirilerek, sanki yeniden çevrilmiş süsü verilerek yayınlanmıştır….” saptamasına katılmadan edemedim.

(Şimdi burada şiirin özgün metnini ve çevirileri okuyunuz.)

Çözümleme:

Şiir metnine yatay bakınca bir köprü görüyoruz. Dörtlükler köprünün gövdesi, ikilikler de altından suların aktığı kemerleri (gözleri).

Şiir, dört dörtlük ve dört de ikilikten (nakarat) oluşuyor. Dörtlükler (10-4-6-10) hece ölçüsüyle yazılmış, ikilikler de 7 heceli (heptasyllabe).

Noktalama yok, suyun akışı gibi.

Şiir metni, değişik anlamlar verilebilecek soyut bir metin (équivoque). Eylemler dilek kipinde kullanılmış (subjonctif). Bir duyguyu ya da bir düşünceyi benimsetme (imposer) amacı yok. Daha çok bir düşünceye dalma (méditation) var. Şair, yitik sevgilisini, köprüden gelip geçtikleri günleri, orada durup Seine nehrini seyre daldıkları zamanları düşünüyor. Bunları ona Mirabeau Köprüsü düşündürtüyor (anımsatıyor). Ama “aşklarımız” diyerek herkesin kendi aşkını düşlemesine de bir pencere açıyor. Ayrıca “köprü” birleştirici bir öge olarak kullanılıyor ve geçen zaman karşısındaki çaresizliğin tek avuntusu, tek dayanağı olarak betimleniyor…

Şiirdeki temel eğretileme (methaphore), eylemsizlik ve geçen zaman arasındaki karşıtlık (bakışımsızlık) üzerine kurulmuş. Köprünün duruşu ile şairin eylemsizliği / yalnızlığı; köprünün altından suların akışı ile hayatın / zamanın akışı özdeşleştirilmiş.

Su, aynı zamanda lirizmi sağlamak için, zamandan kaçışın bir elemanı olarak da kullanılmış ve Seine’de simgeleşmiş. Zamandan kaçışla yitik sevgili arasında da bir koşutluk var.

Şiirde suyun akışı ile sağlanan senfonik bir müzik (musicalité) duyuluyor. Bunu teknik olarak tamamlayan ögeler de şunlar:

- Dörtlüklerin (quatrains) ardından ikiliklerin (distique) gelmesi.

- Noktalamanın olmayışı.

- Dize sonlarındaki dişil uyakların (rime féminine) ve dize ortalarındaki yarım uyakların (“ou”, “eu”) yarattığı hafiflik (légérité).

- “s” ve “v” sesleriyle sağlanan aliterasyon (allitération) (13-14-2021. dizeler).

- Anaforlar (anaphore): “amour”, “ni”.

Duyumsama

Bu şiir beni önce çocukluğuma götürdü. Darende’ye Tohma Çayı üzerindeki Nadir Köprüsü’ne gittim. Sonra Adana’da Seyhan üzerindeki Taşköprü’nün üstünde buldum kendimi. Adana’da Sakarya İlkokulu’nda okurken onunla çok beraber olduk. Beni unuttuğunu sanmıyorum… Sonra Demirköprü geldi gözümün önüne. Sonra ülkemin diğer köprüleri: Malabadi, Şahruh, Dargeçit… Sonra yeryüzünün diğer köprüleri. Savaşlarda yıkılan, yeniden yapılan köprüler: Mostar… Köprüler köprülere köprü oldu. Tek bir köprüye dönüştü: Zaman…

Son çıkardığım derginin adını Köprü koymak istemiştim de, bir tutucu gazetenin bu adla bir dergisi olduğunu öğrenince hevesim kursağımda kalmıştı.

Edebiyat bir köprüdür.

İnsanla insan arasında, doğayla insan arasında, kültürler arasında, halklar – ülkeler arasında, dünyayla evren, evrenle insan arasında, ve hepsinden önemlisi, insanın kendisi ile içindeki insan arasında…

Eğer, edebiyatın – sanatın bir işlevi olacaksa, olmalıysa; bu, köprü kurmaktan başka ne olabilir!...

İnsanın insana yabancılaştığı, daha da kötüsü insanın kendine yabancılaştığı, her geçen gün doğadan daha da çok uzaklaştığı, çeşitli bahanelerle halkların birbirine düşürüldüğü, ülkelerin pervasızca işgal edilerek kadın – çocuk demeden yüz binlerin katledildiği, insanlığın ortak kalıtı müzelerin bile yağmalandığı, bin yıllık, on bin yıllık köprülerin yıkıldığı bu barbar çağda…

Değerlendirme:

Şiir çevirisinde, özgün metnin teknik yapısını çevrilen dilde de birebir kurabilmek elbette ki olanaksız gibi bir şeydir. Ölçü ve uyakların değişmesi olağandır. Ancak şiirin yazıldığı dilde, okurda yaratılan etkiyi çevrilen dilde de yaratabilmek için diğer ögelerin (anlam özdeşliği, eğeretileme, müzikalite) sağlanması önemlidir. Çok zorunlu olmadıkça özgün metne bağlılıktan ayrılınmamalıdır.

Biz de değerlendirmemizi bu bağlamda yapalım:

Cemal Süreya çevirisi

İlk dörtlükte, 1. dizede özgün metne bağlı kalınırken ikinci dizede “aşklarımız” “aşkımız”a dönüşmüş. Oysa şair (Apollinaire) “nos amours” diyor, yani “aşklarımız”. “Aşkımız” deseydi “notre amour” olurdu.

Üçüncü dizede de özgün metindeki anlamdan sapılmış. Burada anımsama değil anımsatma var: “Faut-il qu’il m’en souvienne”. Şaire köprü (il) anımsatıyor…

Yine üçüncü dörtlüğün son dizesinde, “zorlu, yaman, yeğin” anlamlarına gelen “violent” karşılığı olarak “depdeli” sözcüğü kullanılmış. Bence karşılamıyor. Bu, Türkçede yeri olan bir sözcük değil. Çok deli yerine “depdeli” dendiğini duymadım. Çok deli yerine ya da deli’yi pekiştirmek için “zırdeli” denir. Ki o da buraya hiç uygun değil…

Özgün metindeki temel eğretilemeye bağlı kalındığı, ancak, dize sonlarındaki uyak düzenini sağlamak için sözcük seçimi ve söz diziminin zorlandığı görülüyor. Bu da şiirdeki müziğin duyulmasını / duyumsanmasını engelleyen önemli bir etken.

Necati Cumalı’nın çevirisi

Necati Cumalı, ilk dizede Seine’e sesleniyor. Oysa şair özgün metinde Seine’e seslenmiyor, Seine’i anlatıyor… “Aşk” burada, özgün metindeki gibi çoğul, ama, köprünün şaire anımsatması yok.

İkinci dörtlüğün ikinci dizesi (Durmadan aksın dursun)’nin Necati Cumalı gibi usta bir şairin dizesi olduğuna insan inanmakta zorlanıyor…

Cumalı’da da özgün metindeki müziği duymak zor.

Tahsin Saraç’ın çevirisi

Saraç, hem Fransızcacı hem de ozan. En iyi çeviri ondan beklenir; ancak, onda da umduğumuzu bulamıyoruz.

“Seine akar Mirabeau köprüsünden” diyor. “Altından” sözcüğünü dizeden atmış. Oysa Türkçede su köprüden akmaz, köprünün altından akar. Örneğin “köprülerin altından çok sular aktı” denir, “köprülerden çok sular aktı” denmez. Köprüden akış, köprünün üstündeki kalabalık için kullanılır…

Saraç’ta da uyak düzenini sağlamak ve öz Türkçe sözcükler kullanmak için (aşk=sevi) zorlama var. Müzik tamamen yok olmuş. İkilikler kakafoniye dönüşmüş…

Ahmet Necdet’in çevirisi

İlk dörtlüğün ikinci dizesindeki “bizim” sözcüğü fazlalık.

Onda da köprünün şaire anımsatması yok…

Ancak çeviriler içinde en başarılısı, en rahat okunanı onunkisi…

Esin Aydın’ın çevirisi

Esin Aydın, ilk dörtlüğün ilk dizesini değiştirmiş. Bu dizeye şiirin özgün biçiminde olmayan “bir” sözcüğünü eklemiş. Türkçe kulağa hoş geliyor; ama, burada anlam bozulmasına yol açıyor. “Bir nehir akar, Seine derler adına” gibi bir dize kursaydı, olabilirdi; ama, “Bir Seine akar” denince, sanki başka Seine’ler de varmış çağrışımı yapıyor. Burada özne belli olduğu için “bir” fazlalık.

Esin Aydın’ın çevirisinin geri kalanı Cemal Süreya’nın çevirisi ile hemen hemen aynı. Dizelerde yapılan değişiklikler yer yer anlam bozulmasına ve kakafoniye neden olmuş:

Olur mu durasın şimdi anımsamadan = Olur mu anımsamadan

Sevincin geldiğini ancak acının ardından = Sevincin geldiğini acının ardından

Yüz yüze duralım böyle elin elimde kalsın = Yüz yüze duralım ellerin ellerimde olsun

Ve aksın dursun = Aksın dursun

Sonsuz bakışlar dalgalar yorgun argın = Sonsuz bakışlar dalgalar onca yorgun

Köprüsü altında kollarımızın = Köprüsü altında kollarımızın

Aşklar akıp gidiyor şu akarsu gibi = Aşklar akıp gidiyor bu akan su gibi

Akıp gidiyor aşklar = Geçip gidiyor aşklar

Hayat öyle durgun öyle yavaş ki = Hayat öylesine ağır öylesine yavaş ki

Ve umut nasıl zorlu nasıl depdeli = Ve umut da bir o kadar depdeli

A. Kadir Paksoy’un çevirisi

Paksoy’un çevirisi de Ahmet Necdet’in çevirisine yakın. Zaten kendisi de söylüyor, Ahmet Necdet’in çevirisini iyi bulduğunu. Herkesi eleştirirken ona fazla toz kondurmamış. Madem ki bu kadar tutmuş A. Necdet’in çevirisini, neden yeni bir çeviri denemesine girişmiş, anlamak zor. “Bakın işte, ben de Fransızca biliyorum, ben de varım bu işte” demek istiyor galiba…

Ama kendisini tanıdığım kadarıyla eleştiriye açık biri, kendisine eleştirinizi gönderebilirsiniz. E posta adresi: a.kadir.paksoy@gmail.com

Sonuç

Şiir çevirisi işi, netameli bir iştir. Çevirenin hem kendi şiirini yazması, hem de başkası olması demektir. Bu yüzden tuzaklarla doludur. Çeviren, özgün bir metin ortaya çıkarmak isterken özgün metne yabancılaşabilir, özgün metne bağlı kalmak isterken de yapaylaşıp yavanlaşabilir.

Kısaca, çeviri şiir, iki dil arasında bir köprü kurmak demektir. Ancak, köprü kurayım derken, İstanbul Boğazı’nda olduğu gibi, çevreyi mahvedebilirsiniz...

Yeni Turunç Kültür-Sanat Dergisi, Haziran-Eylül 2012, Sayı: 5-6